گزارش خبري – تحقيقي

طيبه موسوي

بازتاب عدم ارزيابي هاي زيست محيطي در پروژه هاي ملي

طرح نيشگر و تالاب شادگان

طرح توسعه  نيشکر و صنايع جانبي  بزرگترين طرح توسعه اي ايران است که با توجه به نياز کشور به شکر و به منظور عدم نياز به  واردات شکر طراحي شد و به دنبال مطالعات صندوق شکر ، در سال 1368 در برنامه پنج ساله اول به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد . به دنبال تصويب اين طرح  توسط مجلس ، شرکت توسعه نيشکر و صنايع جانبي بر اساس بند ( ه) تبصر 29 قانون برنامه اول در سال 69 13تاسيس شد و ادامه مطالعه بزرگترين طرح توسعه اي کشور و پياده کردن نتايج بررسي هاي مذکور را به عهده گرفت  بر اين اساس شرکت توسعه نيشکر موظف به ايجاد 7 واحد کشت و صنعت نيشکر به وسعت 84 هزار هکتار خالص و کارخانجات شکر ، خوراک دام ، کاغذ ، الکل ، خمير مايه و تخته صنعتي گرديد .

عمليات اجرايي طرح در اواخر 1370 در کشت و صنعت امام خميني در جنوب غربي شوشتر بين رود خانه هاي دز و کارون آغاز شد . طبق پيش بيني هايي قرار بود عمليات اجرايي اين پروژه تا سال 1375 پايان يابد . اما تا سال 1380 پيشرفت کار عمليات توسعه نيشکر و صنايع جانبي تا 79% گزارش شده است . بر آورد هزينه اولية  طرح در سال 1369 معادل 40 ميليارد تومان به علاوه يک ميليارد دلار بوده است . در صورتيکه در سال 1381 مسئولين طرح هزينه مورد نياز باقيمانده جهت پايان  پروژه را حدود 600 ميليون دلار و 600 ميليارد تومان ذکر کردند .

زهکش نیشکر کارون، رودخانه پذیرنده-دز

در اين مقاله بيش از آنکه به تفاوت  فاحش بين برآورد اوليه اعتبارات طرح پرداخته شود سعي بر اين است که به معضلات زيست محيطي طرح که نشان از عدم توجه به ارزيابي زيست محيطي در مطالعات طرح دارد ،اشاره شود .

طرح عظيمي همچون طرح توسعه نيشکر و صنايع جانبي که در نهايت 84 هزار هکتار از اراضي خوزستان را به زير کشت نيشکر خواهد برد و در آن 7 کارخانه 100 هزار تني نيشکر ، 4 کارخانه با توليد سالانه 250 هزار تن کاغذ ( که به علت کمبود اعتبارات از دستور کار حذف شده است . ) ، 7 کارخانه 100 هزار تني خوراک دام و کارخانجات 100 هزار تني تخته صنعتي و 10 هزار تني خمير مايه و 30 هزار متر مکعبي الکل پيش بيني شده .

 اين برنامه عظيم حداقل بايد در خصوص آب مورد نياز و دفع پساب زهکش ها و فاضلاب هاي صنايع جانبي با توجه به اقليم خشک و کم آب منطقه تمهيداتي مي انديشيد! لازم بود ارزيابي اوليه طرح بر پاية کارشناسي دقيق و ارقام و اطلاعات واقعي بنا مي شد و با پيش بيني و لحاظ نمودن کليه جوانب امر پايه گذاري مي شد و سپس به اجرا در مي آمد ، اما شواهد امر و تجربيات سال هاي اخير خلاف اين امر را نشان مي دهد . عدم دستيابي به يک رقم واقعي از ميزان آب مورد نياز مصرفي ، عدم واقعي بودن پيش بيني کيفيت زه آب هاي تخليه شده به رود خانه و تاثير آن بر کيفيت آب رود خانه ، اختلاف نظر در مورد نياز آب شويي و حجم پساب هاي حاصله ، عدم پيش بيني نحوه دفع پساب هاي حاصله و بسياري موارد ديگر از جمله موضوعات است.

زهکش عقیلی واقع در شمال شوشتر، رودخانه پذیرنده-کارون

متاسفانه تخليه زهاب بسيار شور  واحد هاي شرق  به رود خانه کارون در مرداد 1379 که افزايش شوري آب آشاميدني شهر هاي آبادان و خرمشهر را به دنبال  داشت ، مسئولين طرح را واداشت که براي تخليه پساب گزينه ديگري را تجربه کنند وآن عبارت بود از انحراف پساب ها به سمت تالاب شادگان و منطقه اي در پشت خرمشهر ( که از آن به نام تالاب مصنوعي ياد مي شود .) بنا بر اين در 45 کيلومتري اهواز کانال انحرافي تخليه زهکش هاي واحد شرق مشاهده مي شود که لوله هايي به قطر 6 متر با سرعت 5 متر مکعب در ثانيه پساب را وارد تالاب مي سازد ( مشاهدات سال 1382 ) و اگر بر طبق پيش بيني ها 2 واحد ديگر طرح نيز راه اندازي شود در آينده حجم پساب ورودي تالاب به 15 متر مکعب  بر ثانيه خواهد رسيد . ترکيبات اين پساب حاوي نمک و نيترات بالاست . سازمان محيط زيست خوزستان در نمونه گيري هايي که قبل و بعد از ورود زهکش به تالاب انجام دادهه به نتايج زير دست يافته است 

در هر حال اگر پساب آلوده اين طرح تا ديروز به کارون مي ريخت که واکنش ها و درگيري هاي شديد اجتماعي در شهر هاي پايين دست کارون را بدنبال داشت ، امروز به تالاب بين المللي شادگان مي ريزد زيرا تالاب در حال حاضر مدعي انساني ندارد و پرند گان و آبزيان هم که زبان شکايت ندارند و آرام در اين آلودگي مي ميرند . سازمان محيط زيست  هم در محاصره بخش نامه هاي دولتي و بروکراسي توان مقابله با اين بي قانوني ها را ندارد !

فاضلاب پل سوم کیانپارس

پاسخ مسئولين

در پاسخ به چگونگي تامين آب مورد نياز طرح که از سوي مرکز پژوهش هاي مجلس مطرح شد ، مسئولين طرح به اين نکته اذعان داشتند که :  " وزارت محترم نيرو در سال 1365 مراتب دستور تحويل 210 متر مکعب آب در ثانيه به اين شرکت را مورد تاکيدقرار داده اند .... و از نظر توسعه بخش کشاورزي اين منطقه پتانسيل مناسبي از بابت آب و خاک دارد . در خوزستان مشکل آب وجود ندارد بلکه مشکل ، مسئله عدم مديريت بهينه منابع آب است و اگر آبي وجود نداشته  اين مجوز ها چگونه صادر شده است ؟/!1  " لازم به ذکر است که از افتخارات وزارت نيرو صدور مجوز 8/19 ميليارد متر مکعب بجاي 9 ميليارد متر مکعب مصرفي آب کارون براي توسعه بخش کشاورزي ، پيش بيني احداث چندين سد بر کارون که تعدادي به بهره برداري رسيده و طرح انتقال آب به کويت و .. مي باشد . با اين  برنامه ريزي دور نيست که در آينده اي نزديک شاهد مرگ کارون باشيم آنچنانکه روس ها در سوگ در ياچه ارال نشستند  . 

در مورد مسائل زيست محيطي طرح نيز اينگونه استدلال مي شود که : " عليرغم انجام مطالعات زيست محيطي مربوطه به توسط مشاوران ذيربط ، اخيرا  مطالعات  جامع لازم توسط انجمن متخصصان محيط زيست ايران در دست انجام است و مرحله اول از بخش مطالعات پساب هاي کشاورزي واحد هاي پنجگانه جنوب اهواز اين شرکت ارائه شده است که در ان اکوسيستم هاي جديد بوجود آمده ( در اثر جاري شدن زه آبهاي کشاورزي ) در منطقه مرز غربي و تالاب شادگان به تصوير کشيده شده و قابل مطالعه دانسته شده است . در مورد فاضلاب کارخانجات شرکت تصفيه خانه هاي لازم و مناسب طراحي و به اجرا در آورد ه و بعضا در حال بهره برداري مي باشند که در سطح کشور قابل توجه مي باشد ."

در گزارش " صلح سبز "( نشريه داخلي  جبهه سبز ايران  شماره 25 –فروردين 1382 ) تحت عنوان " ني شکنم شکر برم " به نقل از مهندس گلستاني مسئول کميته کشاورزي ، فن آوري و محيط زيست دفتر مرکزي شرکت توسعه نيشکر چنين آمد است :

"  دبي كارون در شرايط پر آبي بالاي 3000 متر مكعب در ثانيه است در شرايط عادي بين 1200 تا 1800 متر مكعب در ثانيه است …  در مواقع سيلابي دبي به 5600 متر مكعب مي رسد كه ظرفيت ارتفاعي كارون تا 4000 متر مكعب در ثانيه است و مابقي در دشت سرازير مي شود …و قرار است اين دبي آلاينده ها را با خود شسته و حل كرده و ببرد …  طي سال هاي گذشته به دوعلت يكي مد فوق العاده دريا كه هر 18 سال يكبار رخ مي دهد و دومي خشكسالي كه دبي كارون را به 96 تا 100 متر مكعب در ثانيه در اهواز رساند و باعث شد  آب خليج فارس به كارون سوار شود و  به سمت بهمن شير و اروند رود تا نزديكي دارخوين پيشرفت كند ، در ايستگاه پمپاژ آبادان اين آب دريا بود كه در واقع وارد مسير لوله كشي شهري آبادان شد و در پي آن مشكلات اجتماعي را دامن زده و باعث قوت گرفتن شايعه آلوده كردن مزارع نيشكر شد . 

 به فرض صحت ادعاي  مسئولين طرح  و بي تقصير بودن شركت در آلودگي  آيا خشكسالي و يا مد نمي تواند ملاك هاي مطالعه باشد  و  تنها زمان پر آبي ملاك اين شركت در تامين نياز آبي و تخليه فاضلاب بوده است ؟ در زمان خشکسالي که دبي آب کارون 95 متر مکعب در ثانيه است ، بي آبي چه ضرر و زياني به اصل پروژه خواهد زد ؟ در سال هاي آينده با افزايش جمعيت شهر هاي پايين دست و افزايش نياز آبي مردم پاسخگوي معضلات آينده چه کسي خواهد بود ؟ 

امروز ارزيابي هاي زيست محيطي نه تنها قبل از اجراي پروژه بلکه همزمان و در کنار تمامي مراحل اجراي پروژه و همگام با آن صورت مي گيرد . اين امر سبب مي شود که از اتلاف منابع اقتصادي و هزينه هايي که براي رفع معضلات احتمالي آينده صرف مي شود ، جلوگيري به عمل آيد ، همچنين مانع بروز فجايع زيست محيطي مي شود که اثرات آن جبران ناپذير است و در تحقق عدالت بين نسلي براي حفظ منابع طبيعي به آيند گان مي کوشد .

اميد است که در پروژه هاي ملي از ارزيابي زيست محيطي ، نه به عنوان  ابزاري براي توجيه و تصويب پروژه بلکه به معناي واقعي استفاده شود .

  نگاهي به تالاب شادگان و ارزشهاي هاي آن  :

تالاب شادگان که در سال 1354 در فهرست تالاب هاي بين المللي كنوانسيون رامسر ثبت شده است تالابي است با آب شيرين و لب شور .  سالانه حدود 900 ميليون متر مكعب از منابع آبي جراحي وارد شاد گان مي شود. آب تالاب از طريق رودخانه كارون – جزر و مد دريا – و از طريق خور هاي ساحلي همچون “خور دورق” خور قناقه “ خور ملح ” خور كويرين ” “ خور قويان ” و “ خور سلخ ” نامين مي شود .

ارزش هاي تالاب :

مهار سيلاب هاي بالادست تالاب ، كاهش اثرات تخريبي سيل ، جلوگيري از  فرسايش سواحل خور موسي تا آبادان ، كنترل رسوبات و ذرات معلق از مهم ترين  ارزش هاي هيدرولوژيكي تالاب است .بعلاوه اين تالاب مهم ترين تامين كننده آب اراضي كشاورزي و نخلستان هاي حاشيه اي است

 تاكنون  152 پرنده از 38 خانواده در تالاب شادگان شناسايي شده است .

اين تالاب همچنين مكان مناسي براي زمستان گذراني پرندگان مهاجر آبزي  نظير پليكان پاخاكستري ( Peleccanud crispus       ) عقاب دريايي دم سفيد ( Haliaeetus  albicilla ) اردك مرمري ( Marmaronetta  angustirostris ) و اردك طلايي ( Aythya nyroca ) است. . از مهمترين ماهيان تالاب مي توان به ماهي شيرريت ، بني ، فيتوفاگ ، لب پهن ، تتوئيني ، سياه ماهي ، گتان ، ماهي حوض، آمور،  شاج ، حمري ، گارا ، كپور سرگنده ، بياح ماهي خاردار ، اسبله بين النهرين ، ماهي خاردار ، گل خورك و .. اشاره كرد .

 علاوه بر گياهان تالابي نظير جگن ، لويي كوچك ، ني و عل شور ، گياهان ديگري نظير از آلاله آبي ،نيلوفر آبي و يولاف ( Avena sativa) سوروف ( Echinochloa ) خارشتر ، نخل . و درختچه هاي گز را مي توان نام برد .

در حال  حاضر اين تالاب با مخاطرات بسياري مواجه است  از آن جمله :  

÷        ورود پساب طرح نيشكر به آن

÷         تعريض جاده ارتباطي آبادان و اهواز – قفاس به سمت تالاب

÷        خاكبرداري از حاشيه و درون تالاب

÷        قطع گياهان به منظور هاي مختلف

÷      عبور لوله هاي نفت از داخل آن با توجه به پوسيدگي اغلب آنها ( در سال 79 به علت نشت نفت  بيش از 100 هكتار از تالاب آلوده  و خسارت هاي جدي به گياهان و آبزيان و پرندگان تالاب وارد گرديد )   

÷        دفع زباله در درون تالاب

÷        ورود كود هاي شيميايي   و مواد ضد عفوني كننده هاي دامداري ها و مرغداري ها همانند فنل و ساولن به تالاب

÷        ورد بيش از 50 ميليون متر مكعب فاضلاب شهري و صنعتي به تالاب

÷        روند توسعه شهر شادگان به طرف تالاب

÷        و...

صفحه اصلی