مادرم
بلوط
فاجعه سد کارون 3 از
نگاه دوربین
گزارش از کانون دیده بانان زمین - طیبه موسوی - مهرماه 1390
در 26 مهر 90 فیلم مستند
" مادرم بلوط" به کارگردانی محمود رحمانی در انجمن جامعه شناسی
دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به نمایش در آمد. نمایش فیلم و میزگرد
نقد و بررسی این مستند 55 دقیقه ای ، به همت گروه انسان شناسی و فرهنگ انجمن
انجام شد.
فیلم
"
مادرم بلوط"
جایزه ویژه هیات داوران جشنواره مونیخ را دریافت کرده است.
مستند
"مادرم بلوط" فیلمی است که برای نخستین بار در ایران به پیامدهای زیست
محیطی ساخت سدها پرداخته و پرسشی را فرا روی مردم و مسئولین قرار می دهد :
ساخت این سد با این همه هزینه چه لزومی داشت ؟
در
سال های اخیر صنعت سد سازی در کشور با چالش های فراوانی روبرو بوده است. ساخت
500 سد ذخیره ای صدمات جبران ناپذیری را بر محیط زیست ایران وارد کرده است.
ازجمله این ها سد ها "سد
کارون 3 "
می باشد که با هزینه ای بالغ بر 800 میلیارد تومان در سال 1383 به بهره برداری
رسید. گفته می شود ساخت این سد، که از افتخارات صنعت سد سازی و مهندسی کشوربه
حساب می آید ، جایگاه کشور ایران را از رتبه سی و دوم صنعت سدسازی به رتبه سوم
جهان ارتقا ء داده است.
متاسفانه
برای کسب این افتخار، ساکنین
روستاهای اطراف سد هزینه های جبران ناپذیری را پرداختند وزندگی و معیشت و فرهنگ
و تاریخ آنها نابود شد.
در
طول ساخت سد ،
¬
61 نفر کارگر بومی کشته شدند.
¬با
آبگیری سد تعداد 63 آبادی شامل 1291 قطعه زمین کشاورزی و مسکونی به زیر آب رفت
.
¬مهمترین
مراکز تولیدات کشاورزی "دهدز " از بین رفت که منجر به از دست رفتن شغل 8000 (
هشت هزار ) نفر از کشاورزان منطقه شد.
¬
بیش از 15 هزار نفر آواره شدند و دور از موطن آباء و اجدادی خود به حاشیه نشینی
شهرهای " ایذه " - " باغملک" - " اهواز " - " رامهرمز " و "شهرکرد"
روی آوردند. برای نمونه 35درصد از ساکنان غیر مجاز منطقه "حصیر آباد" در
حاشیه شهر اهواز ،اهالی سابق روستاهای محدوده سد کارون 3 می باشند.
¬
پیامدهای زیست محیطی سد بسیار سنگین بوده است . از جمله به زمین لغزش های
گسترده در محدوده سد باید اشاره کرد .
شروع زمین لغزشهای شدید از
آذرماه سال 1386 و در پی آن رانش کوه درمنطقه اطراف سد روی داده است . گزارش
کانون دیده بانان زمین در مورد این زمین لغزش ها ،همراه با تصاویر
در فروردین سال 1387 منعکس شد که این گزارش را می توانید تحت عنوان : "
زمین لغزش های گسترده درمحدوده سد کارون
3-روستا
های مسکونی،اراضی کشاورزی و بخشی از جنگل های باستانی بلوط زاگرس قربانیان سد
سازی نابخردانه
کارون 3 "
در
همین سایت مطالعه نمایید
¬از
بین بردن زیستگاه ها و ذخیره گاه های طبیعی جانوری و گیاهی
¬
به آب بستن و غرق کردن اکوسیستم های میلیون سالی جنگلی زاگرس که موجب
ازبین رفتن پنج هزارهکتار جنگل بلوط شد،
تنها نمونه ای از این
پیامدهاست .
با
وجوداین همه خسارت از احداث سدها؛ متاسفانه هنوز آگاهی های لازم
از تبعات اجتماعی – زیست محیطی که سدها ایجاد می کنند د ر مقابل تبلیغات دولتی
سد ها بسیار کم است . گزارش ها و اخبار مربوط به آثار اجتماعی و زیست
محیطی ساخت سدها در بیشتر موارد تنها در سایت ها و مجامع تخصصی ارائه شده و
هیچگاه به زبان عمومی که در قالب فیلم و زبان تصویر است در نیامده است . این
خلا شاید به این دلیل است که پژوهشگران این حوزه با صنعت مستند سازی آشنا
نیستند و مستند سازان هم با مسائل محیط زیستی بیگانه اند . فیلم مادرم بلوط
برای نخستین بار این خلا را پرکرده و سینما و مسائل محیط زیستی و اجتماعی را با
هم آمیخته است. فیلم از پشتیبانی علمی قوی برخوردار است. کارگردان با
تحقیق فراوان از مسائل صنعت سدسازی وبررسی نظرات موافقین و مخالفین این صنعت در
ایران ؛نابودی جنگل های بلوط را در اثر آبگیری سد کارون 3 به تصویر کشیده است.
کارگردان این فیلم محمود رحمانی متولد سال 1358 شهرستان ایذه است .رحمانی که
خود کشاورز زاده است و تمامی خاطرات کودکیش با این جنگل ها پیوند خورده است،
به خوبی درد آوارگان زیست محیطی را لمس کرده و مهاجرت اجباری مردمی را که
با آبگیری سد، خانه و زندگی و معیشتشان را از دست داده اند به زیبائی به
تصویر می کشد. به بیان خود او:
"آدم هایی که زمانی خود
را خوشبخت ترین انسان های روی زمین می دانستند امروز بریده از جامعه و فرهنگ و
طبیعت خود، افسرده وبیکار در حاشیه شهرها در روزمرگی به سر می برند".
عکس : طیبه موسوی -مهر1390
صحنه
های فیلمبرداری بسیار جذاب است و بیننده را تحت تاثیر قرار می دهد و نظر
کارگردان را به مخاطب به خوبی انتقال می دهد .برای نمونه
صحنه های در ختان بریده بلوط
و غرق شدن آنها در دریاچه سد کارون 3 با آواز بومی غمگینی که بر آن صحنه ها
طنین انداز می شود، بسیار تاثیر گذار است.
مستند
"مادرم بلوط" از بار انسان شناسی بالایی برخوردار است.
شاید نمایش فیلم در گروه انسان شناسی و فرهنگ انجمن جامعه شناسی و حضور دکتر
فکوهی (انسان شناس) در میزگرد نقد فیلم گواه این ادعا باشد.
این
مستند رابطه انسان با طبیعت را به دو شکل روایت می کند. فیلم روایت کارگران
محلی است که برای گذران زندگی و رهایی ازفقر شدید به تولید ذغال از چوب بلوط
روی آورده اند و علاوه بر آن ، نگرش انسان های بومی به جنگل های بلوط را به
نمایش می گذارد. آنان گذشته جنگل بلوط راچنین بیان می کردند کنند:
پدران
ما با بلوط زندگی می کردند...اونقدر درخت بلوط زیاد بود و آنقدر جنگل گسترده و
زنده بود که حرف از حیوون های وحشی در این جنگل ها بود. اما سد بلوط ها را
زیر آب برد و روی خون بلوط ها خونه کرد.
بلوط
در این فیلم نمادی از طبیعت و پیوند آن با مردم بومی است. این پیوند در قالب
نمایش های " اسد کلو "( در زبان بختیاری به معنای دیوانه) به تصویر کشیده شده
است. اسد مردی است که در غار زندگی می کند او عاشق دختری بوده و چون او را به
دیگری شوهر می دهند ، سر به کوه می گذارد و با درختان بلوط همنشین می شود . اسد
می گوید زبان درختان بلوط را می فهمد و ناله های آنها را می شنود. وقتی سد
آبگیری شد .،اسد کلو برای نجات بلوط ها تقلا می کند، به زیر آب می رود و نهال
های بلوط را از ریشه در می آورد و آنها رادر ارتفاعات می کارد.
حرف
های اسد که همان احساسات درونی انسان عاشق طبیعت است ، در جای جای فیلم با نشان
دادن صحنه ها با لهجه محلی بیان و زیرنویس می شود:
-
بلوط که زیر اب
بره زجرکش میشه ،التماس می کنه دستش را بگیری و بیاریش بیرون
-
درختان زبون ندارن اما ناله می کنن
-
بلوط
از دست کسی آب نمی خورد غیر بارون خدا
اما
سخنی که عمق رنج و هجران مردم آواره این آبادی ها را نشان می دهد صحنه ای است
که اسد را ایستاده بر بلندی در کنار تک درخت خشکیده بلوط نشان می دهد و در
حالیکه با حسرت و چشمانی اشک آلود به دریاچه سد می نگرد این جملات را بیان می
کند:
هر جا آب هست آبادی هست ،
اما اینجا آب زندگی ما را نابود کرد
هر
سرزمینی اشغال بشه مردم امید دارن یه روزی برگردن . وقتی سرزمینی با زلزله
خراب میشه مردم دوباره آن جا را می سازن
اما
ما سرزمینمون را گم کردیم دیگه نور خورشید هم راه به اون جا نداره
نمایش
فیلم مادرم بلوط در کشورهای خارجی با استقبال فراوان روبرو شده و در چند
جشنواره بین المللی برنده جوایزی شده است اما در ایران هیچگاه توفیق نمایش
عمومی را پیدا نکرده است و این یکی از دردهای بزرگ طرفداران محیط زیست در ایران
است که برای مسائل محیط زیست به ندرت فیلمی ساخته می شود، از آنجا که ممکن است
این فیلم های مستند برگ های زرین افتخارات برخی مسئولین را خدشه دار کند از
نمایش عمومی هم محروم می شود.
عکس : طیبه موسوی -مهر1390
عکس : طیبه موسوی -مهر1390
در
پانلی که برای نقد فیلم بود محمود رحمانی کارگردان و دستیارش حضور داشتند.
رحمانی عضو انجمن مستند سازان سینمای ایران، دارنده مدرک ممتاز اولین کارگاه
تخصصی سینمای مستند، از انجمن مستند سازان و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی
است. رحمانی تا کنون جوایز داخلی و بین المللی فراوانی را بدست آورده است . از
دیگر افراد حاضر در میزگرد خانم دکتر سامانی متخصص و پژوهشگرمحیط زیست و آقای
دکتر ناصر فکوهی، انسان شناس ، نویسنده، مترجم واستاد دانشگاه تهران و همچنین
مدیر "انسان شناسی و فرهنگ" بودند.
خانم دکتر سامانی
در بخشی از سخنان خود
در این پنل گفت :
"امروزه در همه پروژه ها ارزش اقتصادی هر منبع زیست محیطی را بررسی می کنند
مثلا ارزش جنگل بلوط را که با احداث سد تخریب می شود محاسبه می کنند . ارزش
خدماتی جنگل بلوط شامل مجموعه ای است که با از بین رفتن جنگل نابود می شود و
عبارتست از تعداد ساکنینی که از این مجموعه ارتزاق می کنند، چه تعداد رسوم
کهن –عشایر و روستاها از بین می رود، تعداد مهاجرت های انسانی که صورت می گیر
د و افرادی که تولیدکننده بودند به افراد مصرف کننده ساکن در سکونتگاههای غیر
رسمی حاشیه شهرها تبدیل می شوند .انسان هایی که نمی توانند هماهنگ با زندگی
شهری باشند."
اثر
بلوط را بر بیومهای (محیط زیست ) وابسته به آن و فوم و فلور (جامعه گیاهی و
جانوری) منطقه که در پیرامون جنگل شکل می گیرد محاسبه می شود.اقتصاد زیست
محیطی تمام این خدمات را برآورد می کند. میزان آسیب ها یی که در اثر تخریب این
اکوسیستم بر اکوسیستم های دیگر وارد می شود نیز محاسبه می گردد و آنگاه با
مقایسه این ارقام و ارزش اقتصادی سد و جنگل می توان تصمیم گرفت که آیا احداث
سد برای تولید برق سودآور خواهد بود یاخیر؟ متاسفانه اقتصاد زیست محیطی در
کشور ما به ویژه سازمان محیط زیست نادیده گرفته می شود.
فرآیند سد سازی بسیار مخرب است جریان سد سیوند که تنگه بلاغی را زیر آب برد
بخش زیادی از محوطه های تاریخی و جنگل های زاگرس مسیر کوچ چند هزار ساله
عشایر از ایذه خوزستان به استان فارس را تخریب کردوسیاه چادرها و گیاهان
دارویی را حذف کرد بهره بسیار سنگینی را از دست دادیم. سامانی با بیان این
نکته که در سطح مدیریت کلان تصمیم گیری باید میان اقتصاد دان – اکولوژیست-
جامعه شناس صورت گیرد.،در آخر این سوالات را مطرح کرد:
آیا
صنعت سدسازی لزوم توسعه است؟
آیا
در همه جا باید سد ساخت؟ نباید مکان یابی درست داشته باشیم؟
کجا
ارزش افزوده سد را با هزینه تخریب فرهنگ و جامعه و منابع زیستی محاسبه کردیم؟
آقای
محمود
رحمانی نیز در این پنل
با ذکر مشکلاتی که در ساخت فیلم داشته اظهار کرد: یک فیلمساز به سختی جرات می
کند به مقوله سد سازی نگاهی بیاندازد . در این فیلم بیش از کارگردان
عوامل مونتاژ کارکرده اند . در فیلمبرداریهای اولیه صحنه های آب زلال پشت
دریاچه سد بسیار زیبا بود و ما می خواستیم موضوع متفاوت را به تصویر
بکشیم.متاسفانه فیلم در داخل کشور اقبال دیده شدن نداشت. در خارج از ایران
همایش فیلم با اقبال دانشجویان رشته های محیط زیست مواجه شد .
وی دربخشی دیگر از
سخنان خود،هدف از انتخاب اسد را چنین بیان کرد: اسدآدم معروفی
نیست اما متفاوت است مثل درخت پویا است. من سعی کردم مخاطب،خود ،
اسد را کشف کند . وی افزود:
سدسازی تجاوز به سرزمین و
هویت انسان هاست و اساسا هیچ توجیه اقتصادی ندارد برخلاف قنات ها که با فرهنگ
و محیط زیست این مرز و بوم آمیخته است.در
سال1357 تعداد 24 سد داشتیم که یک و نیم درصد تولید برق داشته در سی ساله پس
از انقلاب پانصد سد داریم که 5/7 درصد برق کشور را تولید می کند . چه مافیایی
پشت ساخت این سدهاست نمی دانم بیشتر نمی توان صحبت کرد اجازه دهید فیلم های
بعدی را بسازیم.
دکتر
فکوهی از دیدگاه جامعه شناسی بحث را دنبال کرد . وی گفت : جامعه ای که تا 60
سال پیش عشایری بوده و آمادگی شهر نشینی نداشته پس از انفجار درآمدهای نفتی و
براساس آمار حالا 73 درصد شهرنشین دارد اما بر اساس آمار واقعی 93 درصد
شهرنشین دارد . وی معتقد بود نه تنها سدسازی بلکه توسعه شهرنشینی به
بسیاری از جنگل ها و سایت های باستان شناسی آسیب وارد کرده است.
عکس : طیبه موسوی
-مهر1390
کانون
دیده بانان زمین معتقد است فیلم های زیست محیطی می توانند نقش بزرگی در روشنگری
معضلات زیست محیطی داشته باشند اما متاسفانه چنین فیلم هائی در کشور ما
جایگاهی ندارند.
*****
افزوده -1 :
دیگران کسانی که در ساخت
فیلم مستند مادرم بلوط همکاری داته اند عباتند از :
" فرید دغاغله"
تدوینگر و صدا گذار
" امین سپهریان"
دستیار کارگردان ، برنامهریز و مدیر تولید
" هوشنگ چهارتنگی"
موسیقی
" علی حیاتی" مجری
طرح
"
مصادق عوضزاده" تهیه کننده
و این فیلم در حوزه
هنری خوزستان تهیه شده است.
( برگرفته از سایت
خبرگزاری سینمای ایران -19/5/1390
افزوده -2 : تصاویری چند از گزارش کانون دیده بانان زمین در فروردین 1378
. تصاویر بیشتر را می توانید در همین سایت تحت عنوان
زمین لغزش های گسترده درمحدوده سد کارون
3-روستا
های مسکونی،اراضی کشاورزی و بخشی از جنگل های باستانی بلوط زاگرس قربانیان سد
سازی نابخردانه
کارون 3
مشاهده نمایید
روستای
" غریبیها " و شالیزار های نابود شده آنها
عکس : طیبه موسوی
-فروردین 1387
شکاف حاصل از زمین لغزش
و خشک شدن درختان جنگلی
عکس از : طیبه موسوی -
فروردین 1387
تصویری
دیگر از زمین لغزش دامنه و خشک شدن درختان جنگلی
عکس از : طیبه موسوی -
فروردین 1387
اين صفحه را براي دوست خود بفرستيد
